Төркия күзлeгeннән Якын Көнчыгыш 17
Ирaн җәһәтeннән Төркия бeлән икътисади мөнәсәбәтләрнeң әһәмиятe

Ә°рaн Ә°лбaÅӘ± Һaсaн Руһaни Ә°стaнбулдa үткәрeлгән Ә°слaм xeзмәттәÅлeк oйӘ±ÅмaсӘ±нӘ±ң юӘaрӘ± дәрәҗәлe oчрaÅуӘ±ндa кaтнaÅтӘ± һәм aннaн сoң Әнкaрaдa рәсми сөйләÅүләр уздӘ±рдӘ±. Нигeздә Ә°слaм xeзмәттәÅлeк oйӘ±ÅмaсӘ± сaммитӘ± өчeн Төркиягә килмәү иxтимaлӘ± бaр идe, чөнки юӘaрӘ± дәрәҗәлe oчрaÅунӘ±ң ёмӘaк бeлдeргeсe тeкстӘ±ндa Ә°рaн җәһәтeннән тискәрe aчӘ±клаулaрнӘ±ң булaчaӘӘ± исәпләнeлә идe. Фәкәт Ә°рaн җитәкчeлeгe ÅуÅӘ± юнәлeÅтә көтeлгәннәргә кaрaмaстaн кoнфeрeнтсиядә кaтнaÅӘ±рӘa булдӘ±. Бу кaрaр үзләрe өчeн ким дигәндә икe өстeнлeк булдӘ±рaчaк идe. Бeрeнчeсe, ёмӘaк бeлдeргeсeнә кaрÅӘ± төÅү aңлaтмaсӘ±н бeлдeрәчәкләр. Ә°кeнчeсe дә, Ә°слaм дөньясӘ±ннaн читләÅкән булуӘ± имиджӘ±нӘ±ң бaрлӘ±ккa килүeн булдӘ±рмaячaк.
ЁмӘaк бeлдeргeсe Ә°рaннӘ±ң исәпләгәнe кeбeк булдӘ±. Ә°рaн һәм турӘ±дaн-турӘ± һәм дә “Һизбуллaһ” oйӘ±ÅмaсӘ±нa ярдәм итүe aркaсӘ±ндa гәйeпләндe. Мoндa ҖoӘуд ӘәрәпстaнӘ± ёӘӘ±нтӘ±сӘ±нӘ±ң дa рoлe булдӘ±. Ләкин Ә°рaннӘ±ң Җүриядәгe Әсәд рeжимӘ±н яклауӘ± дa ÅуÅӘ± кaрaрӘa сәбәп булдӘ±. Җүриядә xөкeм сөрүчe суӘӘ±ÅнӘ±ң aктив eлeмeнтӘ± булӘaн, үзәгe Ливaндa урнaÅкaн “Һизбуллaһ”нӘ±ң дa бу суӘӘ±Åтa Ә°рaннӘ±ң тәьсирe aркaсӘ±ндa кaтнaÅуӘ± бeлeнә. Нәк мeнә ÅуÅӘ± суӘӘ±Å юл aчкaн җимeрү, тaр-мaр итү һәм мeңнәрчә үлeм - Җүриядәгe Әсәд рeжимӘ±н яклаучӘ± Ә°рaннӘ±ң һәм “Һизбуллaһ”нӘ±ң Ә°слaм дөньясӘ±нӘ±ң зур өлeÅeндә дәрәҗәсeн юӘaлтуӘ±нa сәбәп булдӘ±.
МoндӘ±й гәйeпләүчe стильӘәдәттә Ә°слaм xeзмәттәÅлeк oйӘ±ÅмaсӘ±нӘ±ң ёмӘaк бeлдeргeсeндә булмӘ±й. Җүрия кризисӘ± һәм төбәктә xөкeм сөрүчe сaлкӘ±н суӘӘ±Å кoнфeрeнтсиянӘ±ң ёмӘaк бeлдeргeсeндә дә чaӘӘ±лӘaн булдӘ±. Әлбәттә, бу вaзӘият Ә°рaн тaрaфӘ±ннaн xуÅ кaрÅӘ±лaнмaдӘ±.
Фәкәт бу вaзӘият Ә°рaн Ә°лбaÅӘ± Руһaнинeң прaгмaтик һәм сөйләÅү яклӘ± xәрәкәт итүeн тoткaрлaмaдӘ±. Руһaни Әнкaрaдa рәсми сөйләÅүләрeн үткәрдe. 211нчe йӘ±л уртaсӘ±ннaн бирлe Җүрия кризисӘ± Төркия бeлән Ә°рaн мөнәсәбәтләрeнә тискәрe тәьсир итсә дә 213нчe йӘ±лӘa кәдәр прoблeмa бик зур түгeл идe. Ул чaктaӘӘ± Прeмйeр-министр Рәҗәп Тaййип ӘрдoӘaн Тәһрaндa бик яxÅӘ± итeп кaрÅӘ± aлӘ±ндӘ±. ӘрдoӘaн сәфәрe вaкӘ±тӘ±ндa кәнәӘәтлeлeгeн “Тәһрaндa үзeмнe өйeмдәгe кeбeк xис итәм”, - дийeп бeлдeрдe.
Мoннaн aлдa Прeмйeр-министр Әxмәт ДaвӘ±тoӘлунӘ±ң Ә°рaн сәфәрeнә бaӘӘ±ÅлaнӘaн тaпÅӘ±руӘ±бӘ±здa әйтeп узӘaнӘ±бӘ±з кeбeк Җүрия прoблeмaсӘ±нӘ±ң xәл итeлүe мәсьәләсeндә Aмeрикa КуÅмa ÅтaтлaрӘ± бeлән Русия Фeдeрaтсиясeнeң инитсиaтивaнӘ± үз өстeнә aлулaрӘ± Ә°рaн һәм Төркиянe тӘ±нӘ±чсӘ±з иттe.
Төбәктәгe дәүләтләрнeң рeгиoннaн читтән, төбәкнeң aряӘӘ±ннaн икe зур көчнeң рeгиoнaль прoблeмaдa тигeзләмәдән читләÅтeрeлүe вaзӘиятe xaсил булдӘ±.
Русиянeң суӘӘ±Å кӘ±рӘ±ндa aктив рoль aлуӘ± һәм Ә°рaн бeлән киңәÅләÅү зaруриятeн дә xәттa кирәк дип тaпмӘ±йчa бeрничә aйдaн сoң xәрби көчeн aзaйтӘ±рӘa тӘ±рӘ±ÅуӘ± – үзe уйлaп чӘ±ӘaрӘaн уйӘ±ндa Ә°рaнӘa фигурaнтлӘ±к рoлeн бирү кeбeк күрeнeÅнe тудӘ±рa идe. Төркия дә oxÅaÅ мөнәсәбәтнe “ПЙД” бeлән булӘaн бәйләнeÅләрe җәһәтeннән Aмeрикa КуÅмa ÅтaтлaрӘ± бeлән яÅәдe. AйӘ±ручa Төркия Җүрия кризисӘ±нӘ±ң бaÅӘ±ннaн бирлe бeрлeктәÅe тaрaфӘ±ннaн җитәрлe дәрәҗәдә яклaнмaвӘ±н уйлӘ±й.
Һәр икe илнeң нәк мeнә ÅуÅӘ± Җүрия кӘ±сaлaрӘ±ндaӘӘ± үзгә тәҗрибәләрe кaбaт якӘ±нaю өчeн уртaк нигeзнeң бaрлӘ±ккa килүeнә сәбәп булдӘ±.
Фәкәт Ә°рaн җәһәтeннән кaрaлӘaн чaктa, Төркиягә якӘ±нaюӘ±нӘ±ң эчкe сәбәпләрe булуӘ±н дa әйтeп узaрӘa кирәк. Ә°рaнӘa кaрaтa xaлӘ±кaрa сaнктсияләрнeң Әәмәлдән чӘ±ӘaрӘ±луӘ±нa кaрaмaстaн мoнӘ±ң уңaй ёӘӘ±нтӘ±лaрӘ± әлeгә Ә°рaн xaлкӘ±ндa чaӘӘ±лӘ±Å тaпмaӘaн. Бу күп вaкӘ±т aлaчaк. Êнeргия бәяләрeнeң түбән булуӘ± бу aвӘ±р ёӘӘ±нтӘ±нӘ±ң кӘ±скa вaкӘ±ттa бeтмәячәгeн күрсәтә. МoнӘ±ң өчeн дә Ә°рaн икътисади үсeÅнe әйдәп бaручӘ± сәясәт aлӘ±п бaрӘ±рӘa тeли. ÅуÅӘ± сәясәттә дә төбәк илләрe бeлән икe яклӘ± бәйлeлeккә нигeзләнгән икътисади xeзмәттәÅлeк мөмкинлeгe эзләнә.
ÅуÅӘ± җәһәттән Ә°рaннӘ±ң Төркия һәм ПaкӘ±стaн бeлән булӘaн мөнәсәбәтләрe xoсусӘ±й әһәмияткә ия. Җүрия һәм Әирaк бу җәһәттән Ә°рaн өчeн яxÅӘ± бeр вaриaнт түгeл. Әсәд рeжимӘ± кaлa aлсa дa xәттa Ә°рaн җәһәтeннән икътисади иxтияҗлaрӘ±н кәнәӘәтләндeрәчәк вaзӘияттә түгeл. Җүриягә кaрaӘaндa тaӘӘ±н дa яxÅӘ±рaк вaзӘияттә булсa дa xәттa ÅaктӘ±й сәяси һәм икътисади прoблeмaӘa дучaр булӘaн Әирaк тa сәүдә һәм икътисад яӘӘ±ннaн рeгиoнaль xeзмәттәÅлeк кӘ±сaлaрӘ±ндa көчлe aлтeрнaтивa булӘ±п тoрмӘ±й. AйӘ±ручa “ДEAÅ” янaвӘ± элeккeгә кaрaӘaндa кимeгән булсa дa Әирaк яңa сәяси прoблeмaлaр aлдӘ±ндa тoрa һәм бөтeн бoлaрнӘ± кӘ±скa вaкӘ±ттa xәл итә aлуӘ± бик зәӘиф бeр иxтимaл.
Ә°зрaил һәм Әәрәп илләрe бeлән дә мөнәсәбәтләрe бoзӘ±к булӘaн Ә°рaннӘ±ң һәм төбәк тoтрӘ±клӘ±лӘ±ӘӘ± һәм дә икътисад вә сәүдә xeзмәттәÅлeгe җәһәтeннән Төркия бeлән мөнәсәбәтләрнe үстeрүe чӘ±нлӘ±кчӘ± бeр сaйлaп aлу. КөнбaтӘ±Å Åиркәтләрe Ә°рaн бeлән мөнәсәбәтләрнe үстeрeргә тeләүләрeнә кaрaмaстaн Aмeрикa КуÅмa ÅтaтлaрӘ±нӘ±ң рeaктсиясeн дә чигeргә тeләми. Åуңa күрә мөнәсәбәтләрнe һәм эÅ бaрӘ±ÅӘ±н әкрeн aлӘ±п бaруӘ± мәӘлүм. Бу җәһәттән дә Төркия Ә°рaн өчeн әһәмиятeн һич юӘaлтмӘ±й.
Прeмйeр-министр Әxмәт ДaвӘ±тoӘлунӘ±ң сoңӘӘ± Ә°рaн сәфәрe дә күрсәткәнe кeбeк, Төркия xөкүмәтe ТәһрaннӘ± төбәктәгe тигeзлeкнeң һәм тoтрӘ±клӘ±лӘ±кнӘ±ң фaктoрӘ± булaрaк күрә. Төркиянeң ҖoӘуд ӘәрәпстaнӘ± бeлән мөнәсәбәтләрeн кaмилләÅтeргән чoрдa Ә°рaннӘ± тулӘ±сӘ±нчa читләÅтeрмәүe - Руһaни җитәкчeлeгeнә яңa сәxифә aчу өчeн дә зур мөмкинлeк булӘ±п тoрa.
Төркия бeлән мөнәсәбәтләрнe үстeрeргә тeләүe – Ә°рaннӘ±ң эчкe сәясәтe җәһәтeннән РуһaниӘa кaйбeр aвӘ±рлӘ±клaр китeрeп чӘ±Әaру иxтимaлӘ± һәрвaкӘ±т бaр. Фәкәт зaрaр-тaбӘ±Å aнaлизӘ± яӘӘ±ннaн Төркия бeлән яxÅӘ± мөнәсәбәтләр урнaÅтӘ±ру һәр ил өчeн булӘaнӘ± кeбeк Ә°рaн өчeн дә зур кaзaнӘ±Å булӘ±п тoрa.