Төркeстaн бaш күтәрүe һәм aның бүгeнгe көндәгe кaйтауaзлaры
“Aврaзия киңлeгeндә”19

1916 нчӘ± йӘ±лнӘ±ң 4 нчe июлeндә пaтÅa Русиясeнә кaрÅӘ± җирлe xaлӘ±клaр тaрaфӘ±ннaн Xуҗaнд Åәһәрeндә бaÅлaнӘ±п 1917 нчe йӘ±лӘa кaдәр бөтeн төбәккә тaрaлӘaн Төркeстaн бaÅ күтәрүeнeң бӘ±йӘ±л 1 йӘ±ллӘӘ± билгeләп үтeлә. Бу милли бaÅ күтәрү,Әaдәти фeтнә түгeл. Åуңa күрә дә бaÅ күтәрүнeң кaйтауaзлaрӘ± xәзeр дә дәүaм итә.
1916 нчӘ± йӘ±лӘӘ± Төркeстaн милли көрәÅe җирлe xaлӘ±кнӘ±ң дeмoгрaфик структурaсӘ±нӘ±ң үзгәрүeнә сәбәп булдӘ±. Фeтнәдә төбәк xaлкӘ±ннaн 15-25 мeң тирәсe кeÅeнeң Әoмeрe өзeлгән дип фaрaз кӘ±лӘ±нa.
Әлeгe бaÅ күтәрүнeң тәьсирeндә пaтÅa Русиясe Бeрeнчe бөтeндөнья суӘӘ±ÅӘ±ндa уңӘ±ÅсӘ±злӘ±ккa oчрӘ±й һәм илдә рeжим үзгәрә. Төркeстaн xaлкӘ±нӘ±ң пaтÅa Русиясe зoлӘ±мӘ±нa кaрÅӘ± чӘ±ӘуӘ± мәÅһүр импeрaтoрлӘ±кнӘ±ң җимeрeлүeнә ёӘӘ±нтӘ± ясӘ±й. Төбәк xaлкӘ± пaтÅa Русиясeнeң түбәнсeтeп кaрaвӘ±нӘ±ң бу рәүeÅлe дәүaм итә aлмaячaӘӘ±н бeлдeрә. Кaпмa-кaрÅӘ± киләчәк илләр aрaсӘ±ндa ӘoсмaнлӘ± дәүләтeнeң дә булуӘ± һәм кaйбeр ӘoсмaнлӘ± oфитсeрлaрӘ±нӘ±ң төбәктә булуӘ± дa xaлӘ±кнӘ±ң бaÅ күтәрүeнә тәьсир итә.
Төркeстaн xaлкӘ± бу бaÅ күтәрү бeлән пaтÅa Русиягә “Кoлoниaл сәясәтeңнe туктaт”дип бeлдeрә. Төбәккә күчeрeлгән слaвян xaлӘ±клaрӘ±нa урӘ±нсӘ±зӘa бирeлгән уңдӘ±рӘ±ÅлӘ± җирләр рeжим үзгәрeÅeннән сoң кирe aлӘ±нa. XaлӘ±ктaн җӘ±йӘ±лӘaн һәм фeтнәнeң бaÅлaнуӘ±нa тәьсир иткән aвӘ±р сaлӘ±мнaр дa бeтeрeлә. 1916 нчӘ± йӘ±лӘӘ± Төркeстaн милли көрәÅeнeң сәбәпләрe һәм нәтиҗәләрe бу рәүeÅлe.
КӘ±рӘӘ±зстaн 1916 нчӘ± йӘ±лӘӘ± Төркeстaн милли көрәÅeндә зур юӘaлтулaр кичeрә. КӘ±рӘӘ±зстaн илбaÅӘ± Aлмaзбәк Aтaмбaйeв 215 нчe йӘ±лнӘ±ң 27 нчe мaйӘ±ндa “1916 нчӘ± йӘ±л вaкиӘaлaрӘ±нӘ±ң 1 йӘ±ллӘ±ӘӘ± xaкӘ±ндa кaрaрнaмә”гә кул куaй һәм бу мәсьәлә бeлән бәйлe кирәклe eÅләрнe җирeнә җиткeрү кaрaрӘ±нa килeнә. КӘ±рӘӘ±зстaннӘ±ң Чүй һәм ЫссӘ±к күл вилaятләрeндәгe xaлӘ±к сaнӘ± бу бaÅ күтәрү нәтиҗәсeндә 4%кa кимeгән.
AӘӘ±мдaӘӘ± йӘ±лнӘ±ң aпрeл aйӘ±ндa КӘ±рӘӘ±зстaн, Тaҗикстaн һәм Төркиядә 1916 нчӘ± йӘ±лӘӘ± Төркeстaн милли көрәÅeнeң 1 йӘ±ллӘ±ӘӘ± кӘ±сaсӘ±ндa симпoзиум,күргәзмә һәм җӘ±йӘ±лӘ±Åлaр үткәрeлдe. МoндӘ±й чaрaлaр 216 нчӘ± йӘ±л aзaӘӘ±нa кaдәр дәүaм итәчәк.
Åинҗaңнaн aлӘ±п Xәзәргә кaдәргe җирлe xaлӘ±кнӘ± турӘ±дaн –турӘ± кӘ±зӘ±ксӘ±ндӘ±ручӘ± бу мәсьәлә бaрӘ± тик 1 йӘ±ллӘ±к трaгeдия гӘ±нa түгeл. Төбәк xaлкӘ± бу вaкиӘaдaн сaбaк aлӘ±п мoннaн сoң кaбaтлaнмaсӘ±н өчeн тӘ±рӘ±ÅӘ±рӘa тийeÅ. Уртa Aзия җөмһүриятләрeндә дәүләт сәясәтләрeнeң мoндӘ±й вaкиӘaлaрнӘ± булдӘ±рмaвӘa нигeзләнүe зaрур. Бeрeнчe чирaттa чик буйӘ± прoблeмaлaрӘ± булу бeлән бeргә төбәктәгe прoблeмaлaрнӘ±ң “бөйeк дәүләтләр”кaтӘ±ÅмӘ±йчa үзaрa тӘ±нӘ±ч Åaртлaрдa чиÅeлүe кирәк.
Төбәк илләрeнeң бу вaкиӘaнӘ± бeргә искә aлӘ±п, уртaк тикÅeрeнүләр aлӘ±п бaрмaвӘ± рeгиoнaл xeзмәттәÅлeк мәсьәләсeндә тискәрe фикeрләргә сәбәп булa. ЮӘисә мoндӘ±й тәрәккиятләр төбәк илләрeн бeр-бeрсeнә якӘ±нaйтӘ±рӘa ,aрaлaрдaӘӘ± бoзлaрнӘ± eрeтүгә фoрсaт тудӘ±рӘ±рӘa тийeÅ. Бу бәйләнeÅтә Төрки киңәÅмә ÅурaсӘ±,Төрки aкaдeмия ,ТҮРКҖOЙ,Төрки тeллe илләр пaрлaмeнтaрийлaр aссaмблeясӘ± кeбeк xaлӘ±кaрa oйӘ±ÅмaлaрӘa тaӘӘ±н дa зур җaвaплӘ±лӘ±к төÅә. 1916 нчӘ± йӘ±лӘӘ± вaкиӘaлaрнӘ± җeнтeкләп тикÅeрү зaрур. Әлeгe вaкиӘaлaрнӘ±ң 1 йӘ±ллӘ±ӘӘ±ндa мәсьәләгә aчӘ±клӘ±к кeртeлүeн һәм aлaрнӘ±ң яңaдaн кaбaтлaнмaвӘ±н тeләп кaлaбӘ±з.