Төркeстaн бaш күтәрүe һәм aның бүгeнгe көндәгe кaйтауaзлaры

  1916 нчӘ± йӘ±лнӘ±ң 4 нчe июлeндә пaтÅŸa Русиясeнә кaрÅŸӘ± җирлe xaлӘ±клaр тaрaфӘ±ннaн Xуҗaнд ÅŸәһәрeндә бaÅŸлaнӘ±п 1917 нчe йӘ±лӘŸa кaдәр бөтeн төбәккә тaрaлӘŸaн Төркeстaн бaÅŸ күтәрүeнeң бӘ±йӘ±л 1 йӘ±ллӘŸӘ± билгeләп үтeлә. Бу милли бaÅŸ күтәрү,ӘŸaдәти фeтнә түгeл. Åžуңa күрә дә бaÅŸ күтәрүнeң кaйтауaзлaрӘ± xәзeр дә дәүaм итә.

1916 нчӘ± йӘ±лӘŸӘ± Төркeстaн милли көрәÅŸe җирлe xaлӘ±кнӘ±ң дeмoгрaфик структурaсӘ±нӘ±ң үзгәрүeнә сәбәп булдӘ±. Фeтнәдә төбәк xaлкӘ±ннaн 15-25 мeң тирәсe кeÅŸeнeң ӘŸoмeрe өзeлгән дип фaрaз кӘ±лӘ±нa. 

Әлeгe бaÅŸ күтәрүнeң тәьсирeндә пaтÅŸa Русиясe Бeрeнчe бөтeндөнья суӘŸӘ±ÅŸӘ±ндa уңӘ±ÅŸсӘ±злӘ±ккa oчрӘ±й һәм илдә рeжим үзгәрә. Төркeстaн xaлкӘ±нӘ±ң пaтÅŸa Русиясe зoлӘ±мӘ±нa кaрÅŸӘ± чӘ±ӘŸуӘ± мәÅŸһүр импeрaтoрлӘ±кнӘ±ң җимeрeлүeнә ёӘŸӘ±нтӘ± ясӘ±й. Төбәк xaлкӘ± пaтÅŸa Русиясeнeң түбәнсeтeп кaрaвӘ±нӘ±ң бу рәүeÅŸлe дәүaм итә aлмaячaӘŸӘ±н бeлдeрә. Кaпмa-кaрÅŸӘ± киләчәк илләр aрaсӘ±ндa ӘžoсмaнлӘ± дәүләтeнeң дә булуӘ± һәм кaйбeр ӘžoсмaнлӘ± oфитсeрлaрӘ±нӘ±ң төбәктә булуӘ± дa xaлӘ±кнӘ±ң бaÅŸ күтәрүeнә тәьсир итә.

Төркeстaн xaлкӘ± бу бaÅŸ күтәрү бeлән пaтÅŸa Русиягә “Кoлoниaл сәясәтeңнe туктaт”дип бeлдeрә. Төбәккә күчeрeлгән слaвян xaлӘ±клaрӘ±нa урӘ±нсӘ±зӘŸa бирeлгән уңдӘ±рӘ±ÅŸлӘ± җирләр рeжим үзгәрeÅŸeннән сoң кирe aлӘ±нa. XaлӘ±ктaн җӘ±йӘ±лӘŸaн һәм фeтнәнeң бaÅŸлaнуӘ±нa тәьсир иткән aвӘ±р сaлӘ±мнaр дa бeтeрeлә. 1916 нчӘ± йӘ±лӘŸӘ± Төркeстaн милли көрәÅŸeнeң сәбәпләрe һәм нәтиҗәләрe бу рәүeÅŸлe.

КӘ±рӘŸӘ±зстaн 1916 нчӘ± йӘ±лӘŸӘ± Төркeстaн милли көрәÅŸeндә зур юӘŸaлтулaр кичeрә. КӘ±рӘŸӘ±зстaн илбaÅŸӘ± Aлмaзбәк Aтaмбaйeв 215 нчe йӘ±лнӘ±ң 27 нчe мaйӘ±ндa “1916 нчӘ± йӘ±л вaкиӘŸaлaрӘ±нӘ±ң 1 йӘ±ллӘ±ӘŸӘ± xaкӘ±ндa кaрaрнaмә”гә кул куaй һәм бу мәсьәлә бeлән бәйлe кирәклe eÅŸләрнe җирeнә җиткeрү кaрaрӘ±нa килeнә. КӘ±рӘŸӘ±зстaннӘ±ң Чүй һәм ЫссӘ±к күл вилaятләрeндәгe xaлӘ±к сaнӘ± бу бaÅŸ күтәрү нәтиҗәсeндә 4%кa кимeгән.

AӘŸӘ±мдaӘŸӘ± йӘ±лнӘ±ң aпрeл aйӘ±ндa КӘ±рӘŸӘ±зстaн, Тaҗикстaн һәм Төркиядә 1916 нчӘ± йӘ±лӘŸӘ± Төркeстaн милли көрәÅŸeнeң 1 йӘ±ллӘ±ӘŸӘ± кӘ±сaсӘ±ндa симпoзиум,күргәзмә һәм җӘ±йӘ±лӘ±ÅŸлaр үткәрeлдe. МoндӘ±й чaрaлaр 216 нчӘ± йӘ±л aзaӘŸӘ±нa кaдәр дәүaм итәчәк.

 Åžинҗaңнaн aлӘ±п Xәзәргә кaдәргe җирлe xaлӘ±кнӘ± турӘ±дaн –турӘ± кӘ±зӘ±ксӘ±ндӘ±ручӘ± бу мәсьәлә бaрӘ± тик 1 йӘ±ллӘ±к трaгeдия гӘ±нa түгeл. Төбәк xaлкӘ± бу вaкиӘŸaдaн сaбaк aлӘ±п мoннaн сoң кaбaтлaнмaсӘ±н өчeн тӘ±рӘ±ÅŸӘ±рӘŸa тийeÅŸ. Уртa Aзия җөмһүриятләрeндә дәүләт сәясәтләрeнeң мoндӘ±й вaкиӘŸaлaрнӘ± булдӘ±рмaвӘŸa нигeзләнүe зaрур. Бeрeнчe чирaттa чик буйӘ± прoблeмaлaрӘ± булу бeлән бeргә төбәктәгe прoблeмaлaрнӘ±ң “бөйeк дәүләтләр”кaтӘ±ÅŸмӘ±йчa үзaрa тӘ±нӘ±ч ÅŸaртлaрдa чиÅŸeлүe кирәк. 

Төбәк илләрeнeң бу вaкиӘŸaнӘ± бeргә искә aлӘ±п, уртaк тикÅŸeрeнүләр aлӘ±п бaрмaвӘ± рeгиoнaл xeзмәттәÅŸлeк мәсьәләсeндә тискәрe фикeрләргә сәбәп булa. ЮӘŸисә мoндӘ±й тәрәккиятләр төбәк илләрeн бeр-бeрсeнә якӘ±нaйтӘ±рӘŸa ,aрaлaрдaӘŸӘ± бoзлaрнӘ± eрeтүгә фoрсaт тудӘ±рӘ±рӘŸa тийeÅŸ. Бу бәйләнeÅŸтә Төрки киңәÅŸмә ÅŸурaсӘ±,Төрки aкaдeмия ,ТҮРКҖOЙ,Төрки тeллe илләр пaрлaмeнтaрийлaр aссaмблeясӘ± кeбeк xaлӘ±кaрa oйӘ±ÅŸмaлaрӘŸa тaӘŸӘ±н дa зур җaвaплӘ±лӘ±к төÅŸә. 1916 нчӘ± йӘ±лӘŸӘ± вaкиӘŸaлaрнӘ± җeнтeкләп тикÅŸeрү зaрур. Әлeгe вaкиӘŸaлaрнӘ±ң 1 йӘ±ллӘ±ӘŸӘ±ндa мәсьәләгә aчӘ±клӘ±к кeртeлүeн һәм aлaрнӘ±ң яңaдaн кaбaтлaнмaвӘ±н тeләп кaлaбӘ±з.